NEDOSTAJEŠ PRIJATELJU

 

Deseti avgust. Ustao sam ranije nego obično. Ne doručkujem iako bi trebao. Pijem tablete nakon jedne breskve. Trebao bih drugačije, ali ne mogu. Danas ću posjetiti prijatelja na Gradskom groblju Sutina i vrlo sam uznemiren. Otišao je prije četiri godine, iznenada, u pedesetdrugoj godini života. Prije toga je podnio ostavku na funkciju predsjednika Gradskog odbora SDP BiH Mostar. Bila je to jedna od najčasnijih ostavki koje znam, u novijoj istoriji naše države. Nije prihvatao diktat iz stranačke centrale, diktat koji je bio kontra programskih načela Partije, ali i kontra zdravog razuma. Mislio je svojom glavom i osluškujući bilo grada, u kojem je živio, formirao mišljenje i akcije. Oni koji su više voljeli sebe nego grad, oni koji su više voljeli sebe nego Partiju i njene proklamovane principe vršili su pritisak, vrijeđali, prijetil, ucjenjivali... Nije popustio. Podnio je ostavku i časno se povukao, ali pritisak je bio golem i srce nije izdržalo.

Otišao je prije četiri godine. Danas je svima jasno da je bio u pravu, da je bio ispred vremena koje je vrh stranke proklamovao, da je bio časniji od onih koji su ostali.

Lijepo je to saznanje, ali njega nema, a generalno, ako se hoće naprijed, valja se vratiti na njegove principe. U suprotnom pad će se bezglavo nastaviti.

Dok su mi se ove i ovakve misli rojile u glavi stigoh na Sutinu. Gledam u bijeli kamen, čitam Edin Zagorčić Fazla i šutim.

Trajala je ta šutnja.

Ali ta šutnja bila je i naš razgovor, kakvih smo stotine vodili u „Polu“.

Svašta sam ti rekao.

I ti meni.

Šta bih tek rekao onima kojih danas nema tu, da šute samnom.

I neka ih nema, nije im tu ni mjesto. Nije nikad ni bilo, ni tu, ni tamo gdje sada jesu.

U tom žustrom razgovoru šutnjom pomenuh da je na današnji dan, koje li koincidencije, formirana slavna 10. hercegovačka proleterska udarna brigada, u kojoj je bilo i tvojih predaka.

Časno si nastavio gdje oni stadoše. Pričam ti, a znam da i ti sve to znaš, o Desetoj. Mislima ti pripovjedam: „Deseta hercegovačka proleterska narodnooslobodilačka udarna brigada formirana je naredbom Vrhovnog komandanta NOP i DVJ Josipa Broza Tita, 10. avgusta 1942. godine, u selu Šujici kod Duvna, od Hercegovačkog partizanskog odreda i Mostarskog partizanskog bataljona. Nešto kasnije, krajem avgusta u sastav brigade ušla je Igmanska partizanska četa, u septembru Prozorski bataljon Trećeg krajiškog partizanskog odreda, a u novembru rasformirani Treći odred Četvrte operativne zone Hrvatske i partizanski batljaoni: „Jozo Jurčević“, „Vojin Zirojević“ i „Mihovil Tomić“. Po formiranju brigada je imala tri bataljona, s oko 620 boraca, a u novembru 1942. godine imala je pet bataljona, s oko 1.000 boraca.

Prvi komandant brigade bio je Vlado Šegrt, narodni heroj, politički komesar Čedo Kapor, a partijski rukovodilac Vaso Miskin Crni, narodni heroj.

Do stupanja u sastav Treće udarne divizije, 9. novembra 1942. godine, bila je pod neposrednom komandom Vrhovnog štaba NOV i DVJ. Uz velike uspehe postignute u bitkama na Neretvi i Sutjesci, brigada je imala i veliki značaj za razvoj NOB-a u Hercegovini, stvaranje 29. hercegovačke divizije, stvaranje narodne vlasti, razvoj organizacija Narodnooslobodilačkog pokreta i učvršćenje bratstva i jedinstva u Hercegovini. Bila je jedina brigada NOVJ koja je narasla na 11 bataljona. U njenim redovima borili su se, pored Srba, Hrvata i Muslimana iz Bosne i Hercegovine i Dalmatinci, Crnogorci i drugi.

Za svoje zasluge tokom Narodnooslobodilačke borbe, više puta je pohvaljivana od strane Vrhovnog štaba NOV i POJ i drugih štabova. Odlikovana je i Ordenom narodnog oslobođenja i Ordenom bratstva i jedinstva, a povodom petnaestogodišnjice bitke na Sutjesci, 3. jula 1958. godine odlikovana je i Ordenom narodnog heroja. Brigada je 11. jula 1952. godine proglašena proleterskom.

Borbeni put Desete hercegovačke brigade

Avgusta 1942. godine učestvovala je u borbama za Kupres, zatim u borbama oko Duvna i Posušja, pa u Prozorskoj operaciji. Posle toga delovala je oko Travnika i na sektoru Livno-Glamoč. Od ulaska u sastav Treće udarne divizije do početka bitke na Neretvi vodila je više borbi u dolini reka Vrbasa, Lašve i Bosne. U novembru je učestvovala u oslobođenju Jajca, a u decembru u njegovoj odbrani.

Do 17. januara 1943. godine delovala je u zahvatu komunikacije Jajce-Travnik i na Vlašić planini; 17. januara 1943. godine učestvovala je u oslobođenju Žepča; potom je desetak dana delovala u zahvatu komunikacije Brod-Sarajevo. U bici na Neretvi 15/16. i 16/17. februara učestvovala je u oslobođenju Prozora; potom je oslobodila Ramu i Ostrožac, pa je učestvovala u borbama na Neretvi i napadima na Konjic.

U protivofanzivi Glavne operativne grupe Vrhovnog štaba NOV i POJ sa Neretve na istok učestvovala je u brojnim poduhvatima: u razbijanju četnika u severnoj Hercegovini (od 14. do 22. marta), oslobođenju Nevesinja (u martu), u oslobođenju i odbrani Gacka (april-maj) i Ljubinja i Stoca (u aprilu). U maju je vodila borbe na pravcima Mostar-Nevesinje-Ulog i Bileća-Gacko, što je imalo veliki značaj za oživljavanje Narodnooslobodilačkog pokreta u Hercegovini i za stvaranje slobodne teritorije.

Za vreme bitke na Sutjesci, do 6. juna 1943. godine, vodila je teške borbe na pravcima Nikšić-Piva i Gacko-Piva i u dolini Pive. Potom je bila angažovana na Volujku, pa u presudnim operacijama u dolini reke Sutjeske i na Zelengori. U ovoj operaciji imala je ogromne gubitke - oko 400 poginulih, ranjenih i nestalih. Vrhovni komandant NOV i POJ Josip Broz Tito je 14. juna uputio brigadu u Hercegovinu sa zadatkom da snažnije utiče na razvoj NOP-a, izgradnju narodne vlasti i dr. Već 19. juna brigada je kod Uloga uništila Četnički štab za istočnu Bosnu i Hercegovinu.

U avgustu je oslobodila Ljubinje, a kasnije Kalinovik, Avtovac, Gacko i dr. U oktobru je ponovo oslobodila Ljubinje i Bileću, a u novembru Kulu Fazlagića. Oslobodila je i deo teritorije u zapadnoj Crnoj Gori. U zimskim operacijama 1943/44. godine vodila je žestoke borbe sa nemačkom Sedmom SS divizijom Princ Eugen. U borbama do kraja proleća 1944. godine težila je da prodre prema Bokokotorskom zalivu i vodila borbe u istočnoj i južnoj Hercegovini (Bileća, Gacko, Trebinje, Nevesinje, Korita, Trusina i Popovo polje). U julu i avgustu vodila je borbe oko Bileće i ometala prodor nemačkih snaga iz istočne Hercegovine u zapadnu Crnu Goru.

Od oktobra 1944. do početka marta 1945. godine vodila je više borbi za konačno oslobođenje Hercegovine, dela Boke Kotorske i južne Dalmacije: u oktobru je oslobodila Bileću, Dubrovnik i Hercegovinu; do početka 1945. učestvovala je u borbama oko Širokog brijega i Nevesinja; u Mostarskoj operaciji oslobodila je Nevesinje i Jablanicu, a učestvovala je i u oslobođenju Ostrošca i Konjica. Naročito je bitna njena uloga u razbijanju četničke grupe „nacionalnog otpora“ u mostarskoj operaciji. Posle ovoga vodila je jednomesečne borbe na Ivan-planini. Učestvovala je i u Sarajevskoj operaciji. Posle marša od Sarajeva do Postojne, dugog 610 kilometara, učestvovala je u Tršćanskoj operaciji i u oslobođenju Gorenjskog i Ljubljane, gde je završila svoj ratni put.“

Podsjećam te na narodne heroje Desete hercegovačke brigade. Nabrajam ih redom:

Miloš Bajović, zamenik političkog komesara Prvog (gatačkog) bataljona

Mladen Balorda, komandant Trećeg (mostarskog) bataljona

Karlo Batko, političkog komesara čete u Petom bataljonu

Kosta Bjelogrlić, komandant Prvog (gatačkog) bataljona

Risto Vreća, politički komesar bataljona

Pavle Vukoje, komandant Petog bataljona

Hasan Zahirović Laca, borac-mitraljezac u Trećem (mostarskom) bataljonu

Asim Zupčević, politički komesar čete u Trećem (mostarskom) bataljonu

Miloš Kovačević, komandant Trećeg (mostarskog) bataljona

Vaso Miskin Crni, partijski rukovodilac brigade

Šefik Obad, politički komesar Treće čete Trećeg (mostarskog) bataljona

Mileta Okiljević, borac Prve čete Prvog (gatačkog) bataljona

Dušan Pajić-Dašić, komandir artiljerije brigade

Žarko Papić, komandir Prve čete Prvog (gatačkog) bataljona

Ahmed Pintul, komandir Druge čete Trećeg (mostarskog) bataljona

Srećko Reić, komandant bataljona

Vlado Tomanović, zamenik komandanta brigade

Radovan Šakotić, komandant Trećeg (mostarskog) bataljona

Danilo Šarenac, komandant Četvrtog bataljona

Ante Šarić Rade Španac, komandir čete u bataljonu Vojin Zirojević

Vlado Šegrt, prvi komandant brigade

Obren Šupić, komandir čete u Prvom (gatačkom) bataljonu

Boriša Kovačević, rukovodilac politodjela brigade.

Zašto sam ja danas šuteći pred bijelim kamenom spomenika mog druga Fazle razmišljao o Desetoj hercegovačkoj brigadi, elitnoj jedinici Titove partizanske vojske?

Zato što je moj drug Fazla čovjek, kao da je izašao iz pobjedonosnog stroja Desete, kao da je iz tog davnog vremena umarširao u naše vrijeme da nas prodrma, da nas vrati na izvorne principe ljevice i u politiku unese poštenje, čast, solidarnost, razumjevanje i sve ono što je krasilo nekadašnje borce za slobodu.

Pao je u toj borbi, baš kao što su pali i Laca, i Mladen, ali i Karlo i mnogi drugi.

Historija nas uči da je to, nažalost, sudbina brojnih koji su neke stvari vidjeli ili razumjeli prije većine.

Nedostaješ prijatelju.