TEATROPOLIS, SAN ili..?

Godine 2003. počeli smo u Centru za dramski odgoj i Mostarskom teatru mladih razvijati ideju budućeg trogodišnjeg projekta „Delta“ koji nam je 2006. godine i odobren i počela njegova uspješna realizacija. Kasnije ćemo za realizaciju ovog projekta dobiti prestižnu novčanu nagradu ERSTE fondacije. No, ovdje ne želim pisati o projektu, nego o jednom segmentu projekta koji se kroz sve verzije pisanog dokumenta provlačio i privlačio značajnu pozornost. Radi se o ideji koju smo dugo nazivali „Globalno teatarsko selo“, a kontinuirano tražili bolje ime, zvučnije, kraće i slično. Na kraju će u reviziji već odobrenog projekta ovaj segment otpasti uz zajedničku saglasnost da je ta ideja sama po sebi jedan veliki projekat i da zaslužuje biti samostalno tretirana.

Onda su godine prolazile, ideja razrađivana, mi prolazili kroz nametnute nam borbe za goli opstanak i slično. U tim vremenima došli smo do traženog naziva te ideje, tog budućeg globalnog teatarskog sela, tog mega projekta kroz koji bi ostvarili sve naše skoro pedesetogodišnje snove, ali i ostavili za budućnost mjesto učenja, mjesto stvaranja, odmora, uživanja, ostavili trajan biljeg o našem postojanju.

Dali smo mu ime: TEATROPOLIS.

O čemu se tu radi?

Šta je Teatropolis?

Ukratko, to je teatarski grad koji svojim teatarskim objektima sa pratećim sadržajima oživljava istoriju teatra, te označava razvoj teatra tokom poslednjih 2.500 godina. Iako su performativni elementi prisutni u svakom društvu, uobičajeno je priznati razliku između teatra kao likovnog oblika i zabave i teatarskih ili performativnih elemenata u ostalim aktivnostima. Istorija teatra prije svega odnosi se na nastanak i kasniji razvoj teatra kao autonomne djelatnosti. Otkada je klasična Atina razvila teatar kao dio umjetnosti, u 6. vijeku prije nove ere, živahne teatarske tradicije rasle su u kulturama širom svijeta.

Grčki teatar, koji se najviše razvijao u Atini, korijen je zapadne tradicije; teatar je po porijeklu grčka riječ. To je bio dio šire kulture teatralnosti i performansa u klasičnoj Grčkoj koji je obuhvatao festivale, vjerske rituale, politiku, pravo, atletiku i gimnastiku, muziku, poeziju, vjenčanja, sahrane i simpozije. Učešće na mnogim festivalima grada-države, kao i prisustvovanje Dionizijskom festivalu kao člana publike (ili čak kao učesnika teatarskih predstava), bio je važan dio građanstva. Građansko učešće takođe je prisutno u procjeni retorike govornika, evidentirane u nastupima na sudu ili političkim okupljanjima, od kojih su oba bila shvaćena kao nešto slično teatru i sve više povećavajući apsorpciju svog dramatičnog rječnika. Teatar antičke Grčke sastoji se od tri vrste drame: tragedije, komedije i satire.

Najbolje očuvani primjer klasičnog grčkog teatra, Teatar Epidaurus, ima kružni parter i vjerovatno pruža najbolji uvid u originalni oblik atinskog teatra, iako potiče iz 4. vijeka prije nove ere.

Zapadni teatar se razvijao i znatno proširio kod Rimljana. Rimski istoričar, Tit Livije napisao je da su Rimljani prvi put doživjeli teatar u 4. vijeku prije nove ere, predstavom etruščanskih glumaca. Baham tvrdi da su Rimljani već neko vrijeme bili upoznati sa "pred-teatarskim praksama" prije nego što su zabilježili kontakt. Teatar u antičkom Rimu bila je napredna i raznovrsna umjetnička forma, počev od festivalskih nastupa uličnog teatra, golog plesa i akrobacija, preko izvođenja široko privlačnih situacija komedija Plauta, do verbalnih izvođenja tragedija Seneke. Iako je Rim imao izvornu tradiciju performansi, helenizacija rimske kulture u 3. vijeku prije nove ere, imala je dubok i podsticajan uticaj na rimski teatar, kao i na razvoj Rimske književnosti na najveći kvalitet.

Nakon širenja Rimske Republike (509–27 p. n. e.) na nekoliko grčkih teritorija između 270–240. p. n. e. Rim se susreo sa grčkom dramom. Od kasnijih godina republike i Rimskog carstva (27 p. n. e. —476), teatar se proširio zapadno po Evropi, oko Mediterana i stigao do Engleske; Rimski teatar bio je raznovrsniji i sofisticiraniji od bilo koje kulture prije njega. Dok je grčka drama nastavila da se izvodi tokom čitavog rimskog perioda, godina 240. prije nove ere označava početak redovne rimske drame. Od početka carstva, međutim, interesovanje za cjelovečernju dramu opadalo je u korist širokog spektra te zabavnih sadržaja.

Rimski teatar u Beneventu i danas svjedoči o mjestu igranja predstava tog vremena.

Kako je Zapadno rimsko carstvo propalo tokom 4. i 5. vijeka, sjedište rimske moći prešlo je u Carigrad i Istočno rimsko carstvo, koje se zvalo Vizantija. Iako su preživjeli dokazi o vizantijskom teatru neznatni, postojeći zapisi pokazuju da su mime, pantomima, scene ili recitacije iz tragedija i komedija, plesova i drugih zabava bile veoma popularne. Carigrad je imao dva teatra koja su bila u upotrebi već u 5. vijeku. Međutim, istinski značaj Bizanta u istoriji teatra je njihovo očuvanje mnogih klasičnih grčkih tekstova i sastavljanje ogromne enciklopedije zvane Suda, iz koje su izvedene velike količine savremenih informacija o grčkom teatru.

Značajna preteča razvoja elizabetanske drame bili su Domovi retorike u Niskim zemljama. Ta društva su se bavila poezijom, muzikom i dramom i održavala su takmičenja kako bi vidjeli koje društvo može sastaviti najbolju dramu u odnosu na zadato pitanje.

Krajem kasnog srednjeg vijeka, profesionalni glumci su počeli da se pojavljuju u Engleskoj i Evropi. Ričard III i Henri VII održavali su malo društvo profesionalnih glumaca. Njihove predstave su izvođene u Velikoj dvorani plemićke rezidencije, često s podignutom platformom na jednom kraju za publiku i "ekranom" na drugom kraju za glumce. Takođe su bile važne Mamerove predstave, izvođene tokom božićne sezone, i dvorskih maski. Ove maske su bile naročito popularne za vrijeme vladavine [Henri VIII, Tjudor, Henrija VIII], koji je imao izgrađenu Kuću revela i kancelariju za zabave, izgrađenu 1545. godine.

Do kraja srednjovjekovne drame došlo je zbog niza faktora, uključujući slabljenje moći Katoličke crkve, protestantske reformacije i zabrane vjerskih predstava u mnogim zemljama. Elizabeta I zabranila je sve religiozne predstave 1558. godine, a velike ciklusne predstave ućutkane su 1580-ih. Slično tome, religiozne predstave bile su zabranjene i u Holandiji 1539, Papskoj državi 1547. i Parizu 1548. Napuštanje ovih predstava uništilo je međunarodni teatar koji je tamo postojao i primoralo je svaku zemlju da razvije svoj vlastiti oblik drame. Dramatičarima je takođe omogućeno da se okrenu sekularnim temama i oživljavajućem interesu za grčki jezik i teatar pružilo im je savršenu priliku.

Trupe komedije del arte vjekovima su izvodile živahne improvizacijske predstave širom Evrope. Nastala je u Italiji 1560-ih. Komedija del arte je bila usmjereno na glumca i zahtijevala je malo scenografije i vrlo malo rekvizita. Predstava nije nastala iz pisane drame, već iz scenarija nazvanog lazi, koji je bio labava okosnica, koja je pružala situacije, komplikacije i ishod radnje, oko kojih bi glumci improvizovali. U predstavama su se koristili tipski likovi koji su bili podijeljeni u tri grupe: ljubavnici, majstori i sluge. Ljubavnici su imali različita imena i karakteristike u većini predstava i često su bila djeca gospodara. Uloga gospodara obično se zasnivala na jednom od tri stereotipa: lakrdijaš (pantalone) — stariji venecijanski trgovac, doktor (Il dottore) — lakrdijašev prijatelj ili rival, pedantni doktor ili advokat koji se ponašao daleko inteligentnije nego što je zaista bio i cjepidlaka (capitano), koji je nekada bio lik ljubavnika, ali evoluirao je u hvalisavca koji se hvalio svojim podvizima u ljubavi i ratu, ali često je bio užasno nekvalifikovan u oba. Obično je nosio mač i nosio ogrtač i pernati pokrivač. Karakter sluge (zvan zani) imao je samo jednu ponavljajuću ulogu: Harlekin (arlecchino). Bio je i lukav i neznalica, ali vrstan plesač i akrobata. Obično je nosio drveni štap sa razrezom u sredini, tako da je stvarao glasan šum kad bi nešto udario. Ovo „oružje“ nam je dalo izraz „urnebesna komedija“.

Trupa se obično sastojala od 13 do 14 članova. Većina glumaca je plaćena uzimanjem udjela u dobiti od predstave, otprilike jednakoj veličini njihove uloge. Stil teatra bio je na svom vrhuncu od 1575. do 1650. godine, ali čak su i nakon toga napisani i izvedeni novi scenariji. Venecijanski dramatičar — Karlo Goldoni, napisao je nekoliko scenarija počevši od 1734. godine, ali pošto je žanr smatrao previše vulgarnim, precizirao je teme svojih sopstvenih djela kako bi bile sofisticiranije. Napisao je i nekoliko tekstova zasnovanih na stvarnim događajima, u koje je uključio i likove komedije.

Renesansni teatar proistekao je iz nekoliko srednjovjekovnih teatarskih tradicija, poput misterioznih predstava koje su činile dio vjerskih festivala u Engleskoj i drugim djelovima Evrope tokom srednjeg vijeka. Drugi izvori uključuju „moralne predstave“ i „Univerzitetsku dramu“, koje su pokušale da ponovo stvore atinsku tragediju. Italijanska tradicija komedije del arte, kao i složene maske koje su često prezentovane na sudu, takođe su doprinijele oblikovanju javnog teatra.

Od prije vladavine Elizabete I, kompanije izvođača su bile priključene na domaćinstva vodećih aristokrata i sezonski su nastupale na raznim lokacijama. Oni su postali temelj profesionalnim izvođačima, koji su nastupili na Elizabetanskoj pozornici. Turneje ovih izvođača postepeno su zamijenile predstave misterija i moralnosti, koje su igrali lokalni izvođači, a zakon iz 1572. eliminisao je preostale kompanije kojima je nedostajalo formalno pokroviteljstvo označavajući ih vagandovima.

Vlasti grada Londona uglavnom su bile neprijateljski raspoložene prema javnim nastupima, ali njihovo neprijateljstvo nadmašeno je od strane kraljičinog ukusa za predstave i podršku Državnog savjeta. Teatri su se pojavili u predgrađima, posebno u slobodi Soutvarka, koja je gradskim stanovnicima dostupna preko Temze, ali izvan kontrole vlasti. Kompanije su se pretvarale da su njihovi javni nastupi bili obična proba za česte nastupe pred kraljicom, ali dok je poslednja dodjeljivala prestiž, prvi su bili pravi izvor zarade profesionalnim izvođačima.

Uporedo sa ekonomikom profesije, karakter drame se mijenjao krajem perioda. Pod Elizabetom je drama bila jedinstven izraz što se tiče društvene klase: Sud je gledao iste predstave koje su obični ljudi vidjeli u javnim igraonicama. Razvojem privatnih teatara, drama je postajala više orijentisana prema ukusima i vrijednostima publike više klase. U periodu pri kraju vladavine Karla I, pisalo se nekoliko novih tekstova za javne teatre, koji su održali nagomilana djela prethodnih decenija.

Puritansko protivljenje pozornici (informisano argumentima ranih crkvenih otaca koji su pisali pločice protiv dekadentnih i nasilnih zabava Rimljana) tvrdili su ne samo da je pozornica uopšte bila paganska, već da je svaka predstava koja predstavlja religioznu figuru bila svojstveno idolopoklonstvo. Godine 1642, nakon izbijanja Engleskog građanskog rata, puritanske vlasti su zabranile izvođenje svih predstava unutar gradskih granica Londona. Veliki napad na navodne nemoralnosti teatra srušio je sve što je ostalo u Engleskoj od dramske tradicije.

Tokom španskog Zlatnog vijeka, otprilike od 1590. do 1681. godine, Španija je doživjela monumentalno povećanje produkcije teatra, kao i važnosti teatra u španskom društvu.

Tako je počelo, a onda uz brojne padove i uspone teatar je rastao, razvijao se, mijenjao, prilagođavao vremenu i društvenim okolnostima, ali i tradiciji u kojoj je nastajao i rastao. U tom smisli istorija teatra, između ostalog, bilježi i kvazi teatarske događaje Antičkog Egipta, ali i srednjovjekovno islamsko pozorište, te GLOBE teatar, Kathakali, Sanskritski teatar, teatar Joruba, Šang teatar, teatar Han i Tang, teatar Sunga i Juana, No dram, Bunraku, Kabuki, Afroamerički teatar,  Filipinski i Tajlandski teatar, ali i  teatar u Gani, Persijski teatar, Hmer i malajski teatar, Moderni indijski teatar, Buto i mnogo toga još do danas, kao što su brojni oblici eksperimentalnog teatra koji su odbacili tradicionalne teatarske konvencije. Ovi eksperimenti predstavljaju dio modernističkih i postmodernističkih pokreta i uključuju oblike političkog teatra kao i estetski više orjentisane radove. Primjeri uključuju: Epski teatar, Teatar okrutnosti i takozvani „Teatar apsurda“.

Ideja Teatropolisa želi vremenom sve to materijalizirati u Mostaru i cjelodnevnom šetnjom kroz Teatropolis posjetiocima omogućiti šetnju kroz istoriju teatra. Uz teatarske objekte, upotrebljive  replike stvarnih objekata, izgradili bi se i drugi sadržaji, ugostiteljski, smještajni i drugi iz svih epoha u kojima je teatar egzistirao. Bilo bi to istovremeno globalno etno selo.

Teatropolis bi bio i mjesto kontinuiranog učenja svim elementima umjetnosti teatra, mjesto stvaranja različitih teatarskih projekata, ali i mjesto održavanja brojnih teatarskih festivala. Bio bi to grad teatra u gradu umjetnosti i uistinu oživljavanje onoga o čemu je dr Josip Lešić pisao u hronici o Mostaru devetnaestoga vijeka, u knjizi „Grad opsjednut pozorištem“.

Teatropolis bi to oživio i Mostaru darovao još jedan važan i nezaobilazan toponim, toponim zbog kojeg bi mnogi dolazili.